Narzędziownia - wsparcie nauczycieli w sytuacji kryzysowej

Jak uczyć online – materiał dla nauczycieli

Samodzielna nauka może okazać się niełatwa. Wymaga od uczniów sporej dyscypliny. W czasie
epidemii koronawirusa i nauki zdalnej z pomocą przychodzą technologie ułatwiające zdobywanie
wiedzy. Warto jednak, by w ich zalewie nadać używanym środkom sens i strukturę. Oto
uporządkowane linki do bardzo wielu darmowych miejsc w Internecie z treściami i narzędziami (np.
do wideokonferencji, sprawdzianów online, lekcji na Youtube, grup facebookowych, wiarygodnych
kompendiów wiedzy z różnych dziedzin), które mogą być przydatne w czasie nauki online.
PROGRAMY POMOCNE DO PRACY ZDALNEJ:
1. Skype
2. Google Classroom
3. Be Live
4. Clickmetting
5. Zoom
6. Ecammlive
7. OBS
8. Zamknięty stream na YouTube
PONIŻEJ POTRZEBNE NARZĘDZIA I MATERIAŁY
#Przydatne grupy facebookowe dla nauczycieli:
 Digitalni i kreatywni nauczyciele z pasją
Znajdziecie tam Państwo wiele inspiracji i praktycznych rad od nauczycieli, którzy używają
technologicznych możliwości do tego, by uczenie było ciekawsze. Prowadzący grupę Bartek Chyś,
specjalista od TIK w edukacji, opowiada o tym wszystkim na darmowych webinarach.
 Odwrócona lekcja w praktyce
Zachęca do oddawania odpowiedzialności za uczenie się w ręce uczniów, pomaga w znajdowaniu
rozwiązań. Wielu nauczycieli-praktyków dzieli się swoimi doświadczeniami.
 Edumiesiąc
Nauczycielki Katarzyna Drausal i Dorota Kujawa-Weinke prowadzą tam bezpłatne wydarzenia, które
co miesiąc mają inny temat. W listopadzie było o pracy bez ocen, grudzień to miesiąc kształtowania
kompetencji, w styczniu poruszono temat zadań domowych, w lutym mówiono o trudnych
zachowaniach uczniów a w marcu webinary o TIK.
#Lekcje wideo z całą klasą:
Konsultacje można prowadzić za pomocą aplikacji Google Hangouts i wynajmowanej online tablicy,
na której można pisać w czasie rzeczywistym (potrzebny tablet).
Jeśli chcemy poprowadzić wirtualną lekcję, możemy do tego użyć narzędzi do tworzenia modnych
dziś webinariów – będzie to wykład online z możliwością zadawania przez uczniów pytań na czacie.
Ale np. już aplikacja nearpod.com umożliwia uczestnictwo w zajęciach prowadzonych przez

nauczyciela osobom, które mogą być gdziekolwiek na świecie, byle miały dostęp do Internetu. Mogą
oglądać na swoich urządzeniach slajdy komentowane przez nauczyciela i brać interaktywny udział
w zajęciach. Odpowiadać na pytania, robić rysunki i wiele innych rzeczy. Podobne platformy to
Edmodo, Google Classroom, Classflow, Zoom czy Teams.
Jeśli chcemy poprowadzić wirtualną lekcję, możemy do tego użyć narzędzi do tworzenia modnych
dziś webinariów – będzie to wykład online z możliwością zadawania przez uczniów pytań na czacie.
W podobny sposób możemy użyć Skype’a – prowadząc lekcję z 25 uczniami jednocześnie – nie bez
powodu z aplikacji tej korzysta wielu korepetytorów czy lektorów języków obcych.
 Superbelfrzy: to strona, na której nauczyciele-praktycy dzielą się doświadczeniem związanym
z wykorzystywaniem nowoczesnych technologii, organizują webinaria. To oni stoją za
konferencją EduMocOnline.
#Narzędzia do konkretnych zadań:
Plakaty, zaproszenia, łamanie tekstu: www.canva.com
Komiksy: www.pixton.com, www.toondoo.com
Tworzenie gier, quizów, testów online: www.learningapps.org; www.jigsawplanet.com (puzzle);
www.edpuzzle.com; www.educaplay.com; www.classmarker.com; www.wordwall.net;
Strony do tworzenia memów: www.generator.memy.pl; www.memytutaj.pl
PONIŻEJ TREŚCI POTRZEBNE DO NAUKI
Dla dzieci 0-6, klasy I-III
 Ronja.pl wysyła darmowy e-book z zabawami
 www.irenakwiatkowska.com – klasyka dziecięcych wierszyków i piosenek w wykonaniu Ireny
Kwiatkowskiej,
 www.wierszedladzieci.pl – wiersze w postaci audio i filmików, kolorowanki, gry
 www.gralandia.pl – piosenki i bajki słuchane, kolorowanki, gry interaktywne
 pisu-pisu.pl – interaktywne ćwiczenia edukacyjne polonistyczne, ortograficzne
i matematyczne, również dla przedszkolaków
 printoteka.pl – wymaga rejestracji. Pomysły ćwiczeń przyrodniczych, językowych,
polonistycznych i matematycznych, edukacyjne kolorowanki
 Bajkowy Zakątek – polskie i światowe baśnie i legendy w wersji do samodzielnego czytania
 animowane baśnie i legendy
 Miejsce zbierające pomysły aktywności dla przedszkolaków
Język polski:
 poloniści-aktywiści dzielą się tworzonymi przez siebie materiałami do e-learningu
 Spis polonistycznych blogerów w sieci
 Ciekawe spektakle online
 Lektury online
 Wiedza z Wami: youtubowe lekcje polskiego do matury
i youtubowe lekcje do egzaminu 8-klasisty
 Gramatyka na Youtube
 Dyktanda online
 Mówiąc inaczej: Filmy z ciekawostkami o języku polskim tworzone przez Paulinę Mikułę

Historia:
 Interaktywne Muzeum 1989 r.
 Historia bez cenzury (Youtube)
 Ale Historia (Yutube)
 Polimaty
 TedEd
 CrashCourse
 Inna Historia
 Historia na szybko
 Weird History
 Good Idea
 Artehistoria
 Tylko Historia
 Polska kronika filmowa
 Archiwum Filmoteki Narodowej (tu np. można obejrzeć „Potop”)
FACEBOOK
 Grupa Historia dla dzieci i młodzieży
 Historia w 5 minut
 Historia, jakiej nie znacie
 Histmag
 Historia na obcasach
 Historia jednego zdjecia
 WAWEL ma lekcje muzealne
 Polin lekcje muzealne
 Grupa Matura z historii
 Blog o historii sztuki
 Fotografia i historia
INTERNETOWE STRONY WWW
 ciekawostkihistoryczne.pl
 wielkahistoria.pl/
 Academia Khana – historia i historia sztuki
 Wilanów w zakładce „zasoby wiedzy” – mnóstwo informacji
 Fantastyczna mapa historyczna
 Cyfrowe zbiory muzeum narodowego w Krakowie
 Encyklopedia sztuki
 Zwiedzanie miast wirtualnie
 Filmoteka Muzeum sztuki Nowoczesnej w Warszawie filmy artystów XX i XXI w.
 Wnętrza Pałacu w Pszczynie można zwiedzać wirtualnie. Nawet te, które normalnie nie są
udostępnianie turystom
 Baza filmów dokumentalnych lat 70-90 XX wieku – kolekcja ECS
 Filmy o sztuce i historii (polskie napisy)
 Historia, sztuka, dokument

Matematyka, fizyka, informatyka:
 Khan Academy. Platforma, na której można stworzyć swoją klasę, ale tez każdy może uczyć
się samodzielnie. Zawiera samouczki, instrukcje. Nie tylko do przedmiotów ścisłych
 3Blue1Brown. Kanał matematyczny, raczej dla licealistów. Dowiemy się z niego m.in. , co
oznacza wzrost wykładniczy w jakim przybywa zakażonych koronawirusem. Polskie napisy
 Pi-Stacja. Darmowe wideolekcje z matematyki zgodne z podstawą programową. Przez
najbliższe dwa tygodnie codziennie o godz. 19 Pi-stacja zaplanowała darmowe webinary
powtórkowe dla ósmoklasistów i maturzystów.
 Zadania z matematyki dla uczniów podstawówki
 Matematyczne ZOO. Matma i progromawowanie dla uczniów podstawówki, choć raczej dla
młodszych
 Matematyka dla licealistów
 Przygotowanie do sprawdzianów, egzaminu ósmoklasisty czy matury.
 Miejsce zbierające pomysły na naukę kodowania
Przedmioty humanistyczne:
 Ninateka dla nauczycieli. Archiwalne materiały audiowizualne: spektakle teatralne i operowe,
koncerty, dokumenty, reportaże, animacje, filmy. Strona Działu Badań i Rozwoju Filmoteki
Narodowej – Instytutu Audiowizualnego.
 Cyfrowa biblioteka Polona. Zasoby online Biblioteki Narodowej. 3 miliony obiektów
cyfrowych – książek, czasopism, rękopisów, starodruków, map, rysunków, grafik, fotografii,
pocztówek, nut i druków ulotnych.
 Na gałęzi. Wideoblog o filmach. Co powoduje, że film wygląda jak… film?
Chemia:
 kanał youtube: Pani od Chemii czy Pan Belfer
Portale z zasobami na każdy temat:
Jeśli chcemy odesłać uczniów do zasobów z wiedzą, mamy do dyspozycji prawdziwe kopalnie
gotowych lekcji: https://www.symbaloo.com/, edukator.pl, tablice.net.pl, LearningApps.org.
 TedEd.com – trzeba w nich tylko włączyć polskie napisy, a więc sprawdzą się raczej w klasach,
które już dobrze czytają.
 fiszkoteka.pl. Można w niej utworzyć fiszki ze słówkami z angielskiego, z terminami
literackimi czy ortograficzne albo z budową komórki roślinnej.
 Miejsce zbierające pomysły do różnych przedmiotów ze szkoły podstawowej
 Mnóstwo ciekawych informacji, które urozmaicą każdą lekcję znajdziecie Państwo na
youtubowych kanałach popularnonaukowych: emce, Astrofaza, SciFun, Polimaty, czy
"Uwaga! Naukowy bełkot".
Ważne jest aby realizując treści podstawy programowej, zapewnić poczucie bezpieczeństwa uczniom.
Szkoła strukturyzuje ich dzień, jest źródłem rytuałów, rutyny, dzięki którym czują się dobrze.
Umieszczenie na dzienniku elektronicznym zakresu materiału do nauczenia się, ćwiczeń do zrobienia
i egzekwowanie ich wykonania to nie wszystko. Skupmy się na kontakcie, relacjach, emocjach. To, co
się wydarza, to czas do nauki obserwowania zachowań społecznych, języka komunikatów, które do
nas docierają. Starajmy się zatem rozmawiać. Niekoniecznie o romantyzmie czy algebrze. A może
nawet i o nich, ale by nie były celem samym w sobie, tylko narzędziem do rozumienia świata.

Czy można zmusić mózg do nauki?
"Nauka jest aktem woli a nie przymusu. Zaakceptowanie tego faktu jest niezbędne dla
racjonalnej organizacji nauki, ponieważ zarówno praktyka, jak i badania mózgu
jednoznacznie pokazują, że nikogo nie można zmusić do nauki. Neurony uczą się tylko wtedy,
gdy same znajdują ku temu przekonujące argumenty"

dr Marzena Żylińska

Nauczanie przyjazne mózgowi:

1) opiera się na ciekawości poznawczej, w którą natura wyposażyła wszystkich ludzi,
2) wykorzystuje silne strony mózgu:
 Kanał wizualny jest dużo silniejszy niż przekaz czysto werbalny, dużo więcej zapamiętujemy
z tego, co widzimy lub możemy zrobić sami, niż z tego, co jedynie usłyszeliśmy.
 Nasze mózgi nie są maszynami do zapisywania i reprodukowania niepowiązanych z sobą
informacji, ale maszynami do ich przetwarzania i wyciągania ogólnych reguł. Przetwarzając
informacje na głębszym, tzn. semantycznym poziomie, automatycznie je zapamiętujemy.
3) Łączy wiedzę kognitywną z emocjami (ale nie chodzi tu o strach spowodowany wywołaniem
do tablicy),
4) wyzwala kreatywność, uczy szukania nowych rozwiązań, stawiania hipotez i ich weryfikowania,
wszystko, co wyzwala kreatywność pobudza neurony do pracy, reprodukcja jest zaś dla mózgu
trudnym i nieprzyjemnym zajęciem – wywołuje uczucie nudy, a to największy wróg efektywnej nauki,
5) każdemu uczniowie umożliwia wykazanie się posiadanymi talentami i uzdolnieniami,
6) ułatwia łączenie informacji w spójną całość, odchodzi od podziału na przedmioty i omawiania
poszczególnych zagadnień w taki sposób, jakby się z sobą nie wiązały, Niepowiązane z sobą fakty
i fakciki nie tworzą wiedzy.
7) zapewnia każdemu uczniowi poczucie sukcesu, wtedy w mózgu wydziela się dopamina i inne
neuroprzekaźniki, niezbędne w procesie uczenia się i utrzymujące lub podnoszące motywację,
(najbardziej potrzebują sukcesu słabsi uczniowie, niestety oni często na lekcjach nie mają okazji, aby
móc doświadczyć tego uczucia).

/ na podstawie bloga o neurodydaktyce autorstwa dr Marzeny Żylińskiej http://osswiata.pl/zylinska/

Jak wspierać ucznia w nabywaniu i doskonaleniu umiejętności wykonawczych?
Umiejętności wykonawcze to takie, których potrzebujemy, by wykonywać różnorodne zadania.
Napicie się wody to z pozoru nic trudnego, jednak gdy dokonamy szczegółowej analizy, można
stwierdzić, że to wieloetapowa operacja wymagająca podjęcia kilku czynności, którym towarzyszą
różnorodne emocje mogące spowodować, że będzie ona rozłożona w czasie lub nie zostanie
zakończona.
Brak umiejętności wykonawczych może występować razem z innymi zaburzeniami, jednak
przeważnie używanie tej terminologii dotyczy dzieci w normie intelektualnej, często nawet zdolnych,
u których te deficyty występują samodzielnie. Uczeń nieposiadający tych kompetencji może być
rozkojarzony, a ciągły brak sukcesu może prowadzić do frustracji i rezygnacji. Zdarza się, że dzieci te
są postrzegane jako leniwe, niemające ochoty współpracować i podejmować aktywności,
impulsywne, sprawiające kłopoty. Brak zrozumienia intensyfikuje występujące u ucznia trudności.
Dlatego tak ważne jest wsparcie, korygowanie i kompensowanie występujących zakłóceń.
RODZAJE UMIEJĘTNOŚCI WYKONAWCZYCH (WEDŁUG PEG DAWSON I RICHARDA GUARE’A)
1. Hamowanie reakcji to zdolność do pomyślenia, zanim się coś zrobi, umiejętność oparcia się
pragnieniu, by coś powiedzieć lub uczynić, która daje dziecku czas na ocenę sytuacji i wpływu
swojego zachowania na tę sytuację. W wieku 6–8 lat dziecko potrafi już przestrzegać
prostych reguł zachowania w klasie (np. podnieść rękę, zanim coś powie), potrafi też
przebywać w pobliżu innego dziecka bez potrzeby kontaktu fizycznego. Jest w stanie
zaczekać, aż rodzic skończy rozmowę z inną osobą, by odpowiedzieć dziecku (może
potrzebować przypomnień). W wieku 9–11 lat dziecko radzi sobie z konfliktami
z rówieśnikami bez rękoczynów, a także przestrzega reguł zachowania w domu i szkole pod
nieobecność dorosłych. Potrafi też szybko uspokoić się w sytuacjach emocjonalnych, gdy
nakłania je do tego dorosły. Dziecko w wieku 12–14 lat jest w stanie nie zareagować
na zaczepkę lub prowokację rówieśnika i spokojnie odejść. Potrafi też odmówić udziału
w atrakcyjnych działaniach z powodu wcześniejszych planów, a także powstrzymać się od
powiedzenia raniących rzeczy w gronie przyjaciół.
2. Pamięć robocza to zdolność do utrzymania informacji w pamięci podczas
wykonywania złożonych zadań. Obejmuje zdolność do korzystania z wcześniejszej wiedzy
i doświadczenia oraz dostosowywania tej wiedzy do obecnej sytuacji lub rzutowania jej
na przyszłość. W wieku 6–8 lat dziecko potrafi już wykonywać zadania składające się z dwóch
lub trzech kroków. Ponadto pamięta polecenia wydane kilka minut wcześniej oraz wykonuje
dwa kroki danej czynności po jednej podpowiedzi. W wieku 9–11 lat pamięta, żeby wykonać
swój stały obowiązek domowy po szkole, bez przypomnienia, a także przynosi książki,
dokumenty i zadania domowe do i ze szkoły. Dziecko pamięta też o zmianach
w harmonogramie dnia (np. o różnych zajęciach po szkole). W wieku 12–14 lat dziecko
pamięta już o wymaganiach i zadaniach wprowadzanych przez wielu nauczycieli.
Ponadto pamięta o wydarzeniach lub obowiązkach, które odbiegają od normy
(np. przyniesienie zgody na wycieczkę). Pamięta też polecenia obejmujące wiele kroków, jeśli
zapewni mu się dostatecznie dużo czasu i praktyki.
3. Kontrolna emocjonalna to zdolność do opanowania emocji, aby osiągnąć cel, ukończyć
zadanie albo kierować swoim zachowaniem. Dziecko w wieku 6–8 lat toleruje krytykę
ze strony osoby dorosłej (np. reprymendę nauczyciela), potrafi też dać sobie radę
z postrzeganą „niesprawiedliwością” bez nadmiernego zdenerwowania. Jest w stanie szybko

dostosować zachowanie do nowej sytuacji (np. uspokoić się po przerwie w szkole). W wieku
9–11 lat
dziecko nie reaguje nazbyt emocjonalnie, gdy przegrało w jakiejś grze lub nie zostało
wybrane do nagrody. Ponadto potrafi zaakceptować, że nie dostaje tego, co chce, gdy
pracuje w grupie. Zachowuje się powściągliwie w reakcji na dokuczanie. Dziecko 12–14-letnie
jest już w stanie „odczytać” reakcje przyjaciół i odpowiednio skorygować swoje zachowanie.
Poza tym potrafi przewidzieć przyszłe zdarzenia i przygotować się na możliwe rozczarowania.
Potrafi też być odpowiednio asertywne (np. poprosić nauczyciela o pomoc, zaprosić
kogoś do tańca).
4. Utrzymywanie uwagi to zdolność do utrzymania koncentracji na sytuacji lub zadaniu mimo
bodźców rozpraszających, zmęczenia lub znużenia. W wieku 6–8 lat dziecko jest w stanie
spędzić 20–30 minut na odrabianiu zadania domowego oraz wykonać obowiązek domowy,
który zajmuje 15–20 minut. Ponadto potrafi wysiedzieć cały posiłek o przeciętnym czasie
trwania. W wieku 9–11 lat potrafi już spędzić 30–60 minut na odrabianiu lekcji oraz wykonać
obowiązek domowy, który trwa 30–60 minut (może być konieczna przerwa). Jest w stanie
uczestniczyć w zajęciach sportowych lub nabożeństwie przez 60–90 minut. Dziecko w wieku
12–14 lat potrafi spędzić 60–90 minut na odrabianiu zadania domowego (może być
konieczna przerwa lub dwie), potrafi także wytrzymać spotkania rodzinne bez narzekania
na nudę i sprawiania problemów. Jest w stanie wykonać obowiązki domowe, które zajmują
do dwóch godzin (może być konieczna przerwa).
5. Rozpoczynanie zadań to zdolność do rozpoczęcia przedsięwzięć bez zbędnej zwłoki, sprawnie
i we właściwym czasie. Dziecko w wieku 6–8 lat potrafi zapamiętać i wykonać proste
czynności złożone z jednego lub dwóch kroków, ponadto jest w stanie zabrać się do zadania
klasowego od razu po wydaniu polecenia przez nauczyciela. Siada też do odrabiania zadania
domowego o ustalonej porze po jednym przypomnieniu. W wieku 9–11 lat dziecko potrafi
wykonać przećwiczoną czynność złożoną z trzech lub czterech kroków oraz zrobić trzy lub
cztery zadania klasowe z rzędu. Ponadto jest w stanie odrabiać lekcje według ustalonego
harmonogramu (może potrzebować przypomnienia, żeby zacząć). Dziecko 12–14-letnie
potrafi opracować i realizować codzienny harmonogram odrabiania lekcji bez nadmiernego
odwlekania oraz zacząć wykonywanie obowiązków domowych o ustalonej porze (np. zaraz
po przyjściu ze szkoły). Potrafi też przerwać przyjemne zajęcie w momencie, gdy przypomni
sobie, że ma jakiś obowiązek do wykonania.
6. Planowanie i ustalanie priorytetów to zdolność do stworzenia planu osiągnięcia celu lub
wykonania zadania. Obejmuje też zdolność do ustalenia, na czym należy się skupić, a co nie
jest ważne. W wieku 6–8 lat dziecko potrafi wykonać wymyślony przez siebie projekt złożony
z dwóch lub trzech kroków (np. projekt artystyczny). Jest w stanie wymyślić, jak zdobyć
pieniądze na niedrogą zabawkę. Potrafi też wykonać zadanie domowe złożone
z dwóch–trzech kroków z pomocą innej osoby (np. napisać raport z przeczytanej książki).
W wieku 9–11 lat dziecko umie zaplanować coś szczególnego (np. wyjście do kina), potrafi też
wymyślić, jak odłożyć pieniądze na bardziej kosztowny zakup. Ponadto potrafi wykonać
długoterminowy projekt szkolny, w którym większość kroków jest wymyślona przez kogoś
innego.
7. Organizacja to zdolność do stworzenia i utrzymania systemów porządkujących informacje lub
materiały. Dziecko w wieku 6–8 lat kładzie kurtkę, odzież zimową, przybory szkolne
na właściwych miejscach (może potrzebować przypomnienia), w swoim pokoju ma określone
miejsca na swoje rzeczy. Nie gubi druczków zgody rodziców ani zawiadomień ze szkoły.

W wieku 9–11 lat dziecko potrafi odkładać rzeczy na swoje miejsce w swoim pokoju lub
innych pomieszczeniach w domu, a także przynosi zabawki do domu po zabawie
na podwórku lub pod koniec dnia (może potrzebować przypomnienia), pamięta też, gdzie
trzyma materiały i zadania domowe. Dziecko 12–14-letnie potrafi prowadzić zeszyty zgodnie
z wymogami szkoły, nie gubi przyborów i materiałów, a miejsce do nauki utrzymuje
we względnym porządku.
8. Zarządzanie czasem to zdolność do oszacowania, ile mamy czasu, na co należy go
przeznaczyć i jak zmieścić się w wyznaczonych ramach czasowych i terminach. Obejmuje też
poczucie, że czas jest ważny. Dziecko w wieku 6–8 lat potrafi wykonać krótkie zadania
w granicach czasowych określonych przez dorosłego oraz przeznaczyć odpowiednią ilość
czasu na wykonanie obowiązku domowego na określony termin (może być konieczna
pomoc). Potrafi przygotować się do wyjścia z domu w wyznaczonych granicach czasowych
(mogą być konieczne ćwiczenia). W wieku 9–11 lat potrafi już wykonać codzienne czynności
w rozsądnych granicach czasowych bez pomocy dorosłego. Ponadto potrafi dostosować
harmonogram odrabiania lekcji do innych działań (np. zacząć wcześniej). Jest też w stanie
zacząć projekt długoterminowy odpowiednio wcześnie, aby wystarczyło czasu (może być
konieczna pomoc). Dziecko w wieku 12–14 lat zwykle jest w stanie ukończyć odrabianie
zadania domowego przed pójściem do łóżka, a także podjąć dobre decyzje dotyczące
priorytetów, gdy czas jest ograniczony (zrezygnować z przyjemności). Potrafi też rozłożyć
projekt długoterminowy na kilka dni.
9. Wytrwałość w dążeniu do celu to zdolność do postawienia sobie celu, konsekwentnego
dążenia do niego oraz utrzymania koncentracji na nim mimo czynników rozpraszających
i konkurencyjnych zainteresowań. Dziecko w wieku 6–8 lat wytrwale wykonuje trudne
zadania, żeby osiągnąć cel, a w przypadku przerwania mu danej czynności jest w stanie
powrócić do niej później. Potrafi też pracować nad projektem przez kilka godzin dziennie lub
w ciągu kilku dni. W wieku 9–11 lat potrafi odkładać kieszonkowe przez dłuższy czas
na realizację pożądanego zakupu. Potrafi też trzymać się harmonogramu ćwiczeń, aby
rozwijać pożądaną umiejętność (np. gra na instrumencie). Utrzymuje hobby przez kilka
miesięcy. Dziecko 12–14-letnie jest w stanie włożyć więcej wysiłku w to, żeby osiągnąć lepsze
wyniki (np. zmienić strategię uczenia się), a także podjąć się trudnych zadań, by zarobić
pieniądze. Ponadto gotowe jest ćwiczyć bez przypomnień, żeby poprawić jakąś umiejętność.
10. Elastyczność to zdolność do zmieniania planów w obliczu przeszkód, komplikacji, nowych
informacji lub błędów, związana z umiejętnością przystosowania się do zmiennych
warunków. W wieku 6–8 lat dziecko bawi się ładnie z innymi dziećmi (bez konieczności
rządzenia), toleruje też zmianę poleceń przez nauczyciela, gdy nie postępuje zgodnie
z poleceniami. Bez problemu przystosowuje się do nieplanowanych sytuacji (np. zastępstwa
za nieobecnego nauczyciela). W wieku 9–11 lat dziecko już się nie „blokuje” (np. na skutek
niepowodzenia), umie też „przestawić się”, gdy trzeba zmienić plany na skutek
nieprzewidzianych okoliczności. Potrafi też wykonywać „otwarte” zadania domowe (może
być konieczna pomoc). Dziecko w wieku 12–14 lat potrafi już dostosować się do wielu
różnych nauczycieli, reguł klasowych i wymaganych sposobów działania. Poza tym jest
gotowe dostosować się w grupie, jeśli jakiś rówieśnik zachowuje się mało elastycznie. Jest też
gotowe dostosować się do planów młodszego rodzeństwa (np. pomocy rodzica przy zadaniu,
przepytaniu).
11. Metapoznanie to zdolność do zdystansowania się i spojrzenia na siebie z boku w danej
sytuacji, żeby zobaczyć, jak rozwiązujemy problem. Obejmuje też umiejętność

monitorowania swoich działań i samooceny (np. zadania sobie pytania: „Jak mi idzie?” albo
„Jak mi poszło?”). Dziecko w wieku 6–8 lat potrafi skorygować swoje zachowanie w reakcji
na informacje zwrotne od rodziców lub nauczycieli, a także obserwować, co przydarza się
innym, i odpowiednio zmienić swoje zachowanie. Ponadto potrafi zwerbalizować więcej
niż jedno rozwiązanie problemu i dokonać najlepszego wyboru. W wieku 9–11 lat dziecko jest
w stanie przewidzieć skutek określonego działania i odpowiednio je skorygować (np. żeby
nie wpaść w tarapaty), a ponadto przedstawić kilka rozwiązań problemu i wybrać najlepsze
z nich. Lubi element rozwiązywania problemów w zadaniach domowych lub grach
komputerowych. Dziecko 12–14-letnie potrafi trafnie ocenić własny występ (np. podczas
wystąpienia w szkole), a także dostrzec wpływ własnego zachowania na rówieśników i się
dostosować (np. żeby się dopasować do grupy). Potrafi też wykonywać zadania wymagające
bardziej abstrakcyjnego rozumowania.
Analizując każdą z umiejętności wykonawczych, można zauważyć, jak ważne jest ich posiadanie i jak
duże znaczenie ma w procesie edukacyjnym, dlatego warto dołożyć wszelkich starań, by wspierać
ucznia w nabywaniu i doskonaleniu tych umiejętności.
Poniższa tabela prezentuje przykłady praktycznych działań, ćwiczeń do wykorzystania w szkole.
Uczeń otoczony właściwą opieką, pomocą i terapią jest w stanie przezwyciężać ograniczenia
wynikające z braku umiejętności wykonawczych. Warto również podkreślić, że dzięki systematycznym
ćwiczeniom można wyrównywać te braki i rozwijać kompetencje.
Tab. 1. Jak wspierać ucznia w nabywaniu i doskonaleniu umiejętności wykonawczych?
Umiejętność wykonawcza Propozycja działań, procedur

Hamowanie reakcji Ważne! Pamiętaj, że im dziecko jest młodsze, tym jego kontrola

nad impulsami jest niższa.
 Organizacja zajęć socjoterapeutycznych.
 Prowadzenie zajęć treningu zastępowania agresji.
 Rozwijanie umiejętności rozpoznawania impulsów.
 Opracowywanie planu działań z uwzględnieniem konkretnych sytuacji, w których uczniowi może być
trudno opanować się.

Kontrola emocjonalna  Wdrażaj ucznia do umiejętności rozpoznawania i nazywania emocji.
 Wprowadź strategie radzenia sobie z nadmiernym napięciem.
 Uzgodnij z dzieckiem jakiś sygnał, którego wykorzystanie będzie oznaczało, że konieczna jest przerwa,
odpoczynek od dotychczasowej aktywności.

 Naucz dziecko wykorzystywać techniki relaksacyjne.
 Wykorzystuj bajkoterapię oraz opowiadania terapeutyczne.

W przypadku hamowania reakcji i kontroli emocjonalnej możesz
w pracy indywidualnej wprowadzić następującą procedurę:
1. Razem z uczniem spróbujcie rozpoznać czynniki wyzwalające impulsywne zachowania.
2. Ustalcie regułę dotyczącą sytuacji zapalnej, czyli co uczeń może zrobić, żeby kontrolować impulsy;                                        ważne, aby było kilka rozwiązań, co da dziecku możliwość wyboru.
3. Jeśli zauważysz w codziennym funkcjonowaniu, że dziecko jest na granicy utraty panowania nad emocjami,
sygnalizuj mu to i zasugeruj, by zastosowało się do strategii.
4. Wprowadźcie ćwiczenia praktyczne, polegające na odtwarzaniu różnych potencjalnych sytuacji i ćwiczeniu
reakcji.
5. Ćwiczcie systematycznie, gdy zauważysz, że uczeń jest gotowy wykorzystać procedurę w realnym życiu; zachęć
go do tego.

Pamięć robocza  Nawiąż z dzieckiem kontakt wzrokowy, zanim powiesz mu coś, co powinno zapamiętać.
 Ogranicz do minimum zewnętrzne czynniki
rozpraszające, czyli wystrój klasy, odgłosy
dochodzące z zewnątrz.
 Poproś dziecko, żeby powtórzyło to, co mu
powiedziałeś.
 Używaj pisemnych przypomnień, planów obrazkowych,
list, harmonogramów; w ciągu zajęć, spotkań odsyłaj go,
aby spojrzało na swoją listę.
 Pomóż dziecku znaleźć indywidualne, skuteczne sposoby
na zapamiętanie.

Utrzymywanie uwagi  Zapewnij dziecku nadzór. Głównie warto to czynić
podczas sprawdzianów lub omawiania ważniejszych
zagadnień; dobrze, gdy obok ucznia znajduje się ktoś,
kto będzie trzymał rękę na pulsie.

 Stopniowo wydłużaj konieczny czas, w którym uczeń
powinien skupić uwagę.
 Korzystaj z urządzeń wizualizujących upływ czasu; jeśli
jednak zauważysz, że zamiast motywować, raczej
frustrują, zrezygnuj z tego narzędzia.
 Postaraj się uatrakcyjnić zajęcia w taki sposób, żeby
zadanie przyciągało uwagę ucznia.
 Dziel zadania na mniejsze partie materiału.

Rozpoczynanie zadań  Motywuj ucznia, by wykonał plan pracy nad zadaniem.
 Współpracuj z rodzicami i wspólnie ustalcie strategie
działania, dziecko bowiem zadania odrabia w domu,
zgodnie z tym rodzice muszą być świadomi i
respektować ustalenia.
 Podejmij rozmowy z nauczycielami, mające na celu
zmniejszenie liczby zadań lub też dzielenie ich na
mniejsze partie materiału.
 Opracuj z dzieckiem pomoc będącą wizualnym sygnałem
komunikującym, że nadszedł czas na zadanie.

Planowanie i ustalanie
priorytetów

 Na ile jest to możliwe, wciągaj ucznia w proces planowania różnych spraw dydaktycznych,
organizacyjnych itp.
 Pytaj dziecko, co powinno zrobić najpierw – w ten
sposób skłonisz je do określania priorytetów.

Organizacja  Nie wyręczaj ucznia, uświadom również rodzicom, żeby

tego nie czynili.
 Zaangażuj ucznia w organizację towarzyskich,
rekreacyjnych, turystycznych projektów klasowych.

Zarządzanie czasem,
wytrwałość w dążeniu do
celu

 Staraj się planować wszystko i utrzymywać dobrze znany
rytm dnia.
 Korzystaj z kalendarzy, harmonogramów; pomóż
dziecku je wypełniać z uwzględnieniem czasu na
realizację zadania.
 Przypominaj dziecku, do czego dąży.
 Omówcie różne aktywności oraz dopasujcie czas, jaki
uczeń chciałby spędzić na ich realizacji.

Elastyczność  Wprowadzaj pewnego rodzaju rutynę, unikaj wielu
nowych sytuacji; jeśli takie się pojawiają, to nie
wprowadzaj wszystkich naraz, ale czyń to stopniowo.
 Opracuj scenariusz przedstawiający nową sytuację –
omów z uczniami wszystko, co prawdopodobne w tej
sytuacji, różne ewentualności, przebieg zdarzeń. Możesz
to robić na forum, wówczas wszyscy uczniowie
skorzystają.
 Pamiętaj, że uczeń mało elastyczny może wpadać w
panikę, dlatego opracujcie strategię postępowania w
takim stanie.
 Skorzystaj z historyjek społecznych autorstwa Carol
Gray. Są to krótkie scenki obejmujące zdania:
o opisowe, charakteryzujące podstawowe
elementy sytuacji społecznej,
o perspektywiczne, opisujące reakcje i uczucia
innych osób w tej sytuacji,
o naprowadzające, określające strategie, które
dziecko może zastosować, żeby z powodzeniem
poradzić sobie w tej sytuacji.

Metapoznanie  Ucz ucznia oceniać samodzielnie poziom wykonania

zadania.
 Naucz dziecko pytań, które może sobie lub innym zadać
w sytuacji stresowej.
 Grajcie w zgadywanki.

Opracowane na podstawie: P. Dawson, R. Guare, Zdolne, ale rozkojarzone. Wspieranie rozwoju
dziecka za pomocą treningu czynności wykonawczych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków 2012.

Praktyczne wskazówki do kształtowania samoregulacji u uczniów
Uczeń, który posiada optymalny stopień samoregulacji, będzie potrafił przystosować się do
otaczającej go rzeczywistości i w niej funkcjonować. Można to zaobserwować w każdej ze sfer
rozwojowych człowieka. Każdy nauczyciel powinien podejmować działania, by maksymalnie
wspierać kształtowanie samoregulacji u uczniów w przestrzeni klasy szkolnej.

Samoregulacja jest zbiorem zdolności występujących w kilku obszarach rozwoju człowieka:
biologicznym, emocjonalnym, poznawczym, prospołecznym i społecznym, dzięki którym dziecko jest
w stanie efektywnie radzić sobie z wyzwaniami życia codziennego. Samoregulacja to zdolność do1:
 osiągania, utrzymywania i zmiany poziomu energii tak, aby sprostać wymaganiom, zadaniom
lub sytuacji,
 monitorowania, oceny i modyfikowania własnych emocji,
 podtrzymywania i przenoszenia uwagi w razie potrzeby oraz ignorowania dystraktorów,
 rozumienia różnorodnych interakcji społecznych i tego, jak się w nie angażować i jak je
podtrzymywać,
 kontaktu i troski o to, co myślą i czują inni – empatii i odpowiedniego zachowania.

OBSZAR BIOLOGICZNY
Oznaki optymalnej samoregulacji w obszarze biologicznym u dzieci przejawiają się głównie zdrowiem
fizycznym, właściwym poziomem odporności oraz energii w ciągu całego dnia. Ważne jest też, by
dziecko potrafiło odzyskać energię, zwłaszcza po wyczerpujących czynnościach, oraz było aktywne
fizycznie. Aktywność ta ma za zadanie dawać dziecku możliwość czerpania radości. Ponadto
w obszarze biologicznym mieści się utrzymanie zdrowego i higienicznego trybu życia oraz
umiejętność izolacji i zachowania spokoju w sytuacji nadmiaru rozpraszających bodźców słuchowych
i wzrokowych.
OBSZAR EMOCJONALNY
Kolejny z obszarów związany jest z emocjami dziecka, a samoregulacja to przede wszystkim
umiejętność modulowania tych emocji, które są bardzo silne i mają duży wpływ na psychikę. To także
tzw. odporność emocjonalna, która przejawia się umiejętnością radzenia sobie w sytuacjach trudnych
i szybkim powrotem do równowagi, np. po zawstydzeniu, rozczarowaniu czy porażce. Ponadto to
szeroko pojęta aktywność naukowa, chęć podejmowania wyzwań, zdobywania doświadczeń,
eksperymentowania, a także wprowadzania innowacyjnych rozwiązań, sięganie po nowe techniki
w trakcie działania. Dzieci powinny odczuwać też, jaka jest ich pozycja względem innych członków
grupy rówieśniczej, znać swoją wartość i być świadome osiągnięć, jakie umożliwiają podjejmowane
wysiłki.

OBSZAR POZNAWCZY

W obszarze poznawczym znajduje się wiele różnorodnych umiejętności, takich jak myślenie logiczne
oraz przyczynowo-skutkowe. Ponadto dzieci powinny umieć wyznaczyć sobie cel oraz określić środki
konieczne do jego realizacji, a także stale monitorować i kontrolować postępy w tym procesie. Wiąże
się to też z umiejętnością właściwego planowania czasu przeznaczanego na naukę oraz
samoświadomością w zakresie własnych mocnych i słabych stron, a co za tym idzie, poszukiwania
rozwiązań w postaci pomocy naukowych i technologii pomocnych w procesie nauki. Niezwykle ważna
jest także umiejętność właściwego skupienia uwagi i odpowiednio długie jego utrzymanie oraz takie
zaplanowanie procesu nauki, by kolejne etapy dawały możliwość modyfikacji planu zależnie od
wyników.
OBSZAR SPOŁECZNY
Biorąc pod uwagę obszar społeczny, jego kluczowymi cechami okazują się być umiejętności związane
z rozumieniem siebie i innych w zakresie wyrażania uczuć i intencji, jakie kierują działaniem. Ponadto
istotny jest sposób reagowania na czyny, słowa czy gesty innych, ich właściwa interpretacja oraz
umiejętność właściwego wyrażania siebie w sposób werbalny i pozawerbalny. Do budowania
właściwych relacji społecznych konieczna jest też skuteczna komunikacja z otoczeniem,
z perspektywy zarówno słuchacza, jak i mówiącego, posiadanie odpowiedniego dystansu do siebie
i poczucia humoru oraz wspominana już wcześniej umiejętność radzenia sobie w sytuacjach
związanych z niepowodzeniami.
OBSZAR PROSPOŁECZNY
Ostatnim z omawianych jest obszar prospołeczny, w obrębie którego samoregulacja polega
na umiejętności niesienia pomocy innym oraz empatii, jako zdolności do współodczuwania i troski
o drugiego człowieka. To też zdolność do przedłożenia potrzeb innych ponad swoje oraz inne
zachowania definiowane jako pozytywne, np. uczciwość, postępowanie zgodne z ogólnie przyjętymi
normami, a także własnymi przekonaniami.
Osiągnięcie odpowiedniego poziomu samoregulacji nie odbywa się jedynie w warunkach domowych,
dużo umiejętności i doświadczeń dziecko nabywa i zdobywa w środowisku szkolnym, dlatego tak
istotna jest odpowiednia postawa nauczyciela, która umożliwi uczniowi osiągnięcie odpowiedniego
poziomu samoregulacji.
Tab. 1. Praktyczne działania podejmowane w klasie w ramach rozwijania samoregulacji uczniów
Obszar rozwoju Zadanie, wskazówka, ćwiczenie

Biologiczny Stwórz bardziej sprzyjające otoczenie w sali lekcyjnej
 Ogranicz niepotrzebne materiały wizualne (np.
jaskrawe tablice i plakaty reklamowe oraz
mobile).

 Zmniejsz liczbę drobiazgów leżących luzem (np.
trzymaj je w oznaczonych pudełkach, a rzeczy,
które nie są używane, chowaj w szafkach, a także
pozbywaj się tych, które nie były używane przez
dłuższy czas).
 W miarę możliwości używaj w klasie kolorów
podstawowych, występujących w naturze, jasnych
(np. kremowy, szary), aby wywołać efekt
uspokajający.
 Jeśli podłogi nie są pokryte dywanem lub
wykładziną, załóż na nogi biurka i krzeseł piłki
tenisowe lub filcowe podkładki.
 Umebluj klasę tak, by podzielić ją na część,
w której odbywają się głośne aktywności, i część
cichą. Oddziel te przestrzenie, np. poprzez
zawieszenie zasłony w białym lub kremowym
kolorze.
 Jeśli sala znajduje się w miejscu, gdzie problem
stanowi hałas z zewnątrz, staraj się, by okna były
jak najczęściej zamknięte.
 Naklej na futrynę gumową taśmę izolacyjną, żeby
ograniczyć hałas z korytarza.
 Unikaj używania głośnych wiatraków i wyłączaj
komputery, kiedy nie są używane.
 Korzystaj w jak największym stopniu
z naturalnego światła.
 Zaplanuj miejsca siedzące tak, aby wspierać stan
spokoju i skupienia u uczniów.
 Zapewnij ciche i spokojne miejsca, do których
będą mogły udać się dzieci, które potrzebują
regulacji pobudzenia w dół, co pomoże im się
skupić i zachować uważność.
 Obserwuj klasę przez kilka dni, odnotuj, kiedy
uczniowie mają problem z przejściem od jednej
aktywności do drugiej i potrzebują pomocy
w regulacji pobudzenia w górę lub w dół.
 Rozważ wprowadzenie między tymi czynnościami
drobnych zmian (np. zastosowanie aktywności
fizycznej) i sprawdzaj ich skuteczność. Obserwuj
reakcję uczniów i cały czas kontroluj i wprowadzaj
zmiany, które ułatwiają przechodzenie od jednej
aktywności do drugiej.

 Zadbaj o przewidywalny przebieg dnia, tak by
uczniowie byli gotowi na przejście od jednej
aktywności do innej.
 Rozważ korzystanie z zabawek mających wpływ
na koncentrację uwagi, taśm do ćwiczeń lub
koralików antystresowych, by pomóc uczniom
zachować stan spokojnego skupienia i czujności.
 Obserwuj uczniów i notuj, którzy doświadczają
zbyt niskiego lub zbyt wysokiego pobudzenia,
zapisuj, co wywołuje taki stan, i rozważ, co ułatwi
samoregulację.
 Zapewnij aktywności, które pozwolą uczniom
dokonywać wyboru. Gdy uczniowie są bardzo
zaangażowani w proces uczenia się, łatwiej im jest
utrzymać skupienie.

Emocjonalny Zwiększaj świadomość emocjonalną

Joga – badania wskazują, że joga ma dobroczynny wpływ
na zachowanie się dzieci, warto wprowadzić tę aktywność
w celu wyciszenia uczniów.
Technika SNAP – uczy zatrzymywać się w swoich
automatycznych reakcjach na bodźce, dając szansę
spokojnie pomyśleć nad odpowiedzią inną niż atak. Kroki
techniki SNAP:
1. STOP – „Co mogę zrobić, żeby się zatrzymać (uspokoić
moje ciało), zanim napytam sobie więcej biedy?”
 Wziąć kilka głębokich wdechów.
 Pstryknąć palcami – da mi to sygnał do użycia
strategii, które pomogą mi zatrzymać
się/odzyskać spokój.
 Włożyć ręce do kieszeni.
 Zrobić krok do tyłu.
 Policzyć do 10.
2. NOW, AND – „Rzeczy, które mogę sobie powiedzieć,
aby zachować spokój i pomóc sobie podjąć dobrą decyzję”
(uspokajające myśli, zdania pomagające sobie radzić):
 „To trudne, ale potrafię to zrobić”.
 „Mogę zapanować nad sytuacją”.
 „Skoro już się zatrzymałam/zatrzymałem,

uspokoiłam/uspokoiłem, co mogę zrobić?”
3. PLAN – wybrać dobry plan dla mnie, który:
 pozwoli mi czuć się wygranym,
 uczyni mój problem mniejszym, a nie większym,
 nie zrani ani nie uszkodzi ani mnie, ani nikogo
i niczego innego.
Prowadzenie dziennika regulacji emocjonalnej:
Uczniowie zapisują szczegółowe informacje o swoim dniu
i emocjach, jakich doświadczyli w różnych sytuacjach –
zarówno pozytywnych, jak i negatywnych; bardziej i mniej
intensywnych. Przykłady:
 Po przebudzeniu: Czy czułam/czułem się
wykończona/wykończony? Czy myśl o pójściu
do szkoły wywołała ekscytację czy brak
entuzjazmu?
 Śniadanie: Smakowało mi czy nie? Czy cieszyła
mnie rozmowa z innymi członkami rodziny?
 Przed wyjściem z domu: Czy czułam/czułem się
zorganizowana/zorganizowany, czy
przytłoczona/przytłoczony, kiedy
pakowałam/pakowałem rzeczy do szkoły?
 Przed lekcjami: Czułam/czułem radość na widok
kolegów i koleżanek? Czy byłam/byłem trochę
sfrustrowana/sfrustrowany na myśl o zadaniu
do oddania?
 Lekcje: Byłam/byłem
podekscytowana/podekscytowany czy
znudzona/znudzony tym, czego się uczyliśmy?
 Pierwsza przerwa: Czy czułam/czułem wielką ulgę
z przerwy w pracy, czy nadal
martwiłam/martwiłem się czymś, co zdarzyło się
w klasie albo w domu?
 Czułam/czułem strach, widząc, że zbliża się
do mnie szkolny łobuz?
 Zajęcia WF: Czy czułam/czułem się
zadowolona/zadowolony z tego, jak mi poszło
na zajęciach czy nie?
 Powrót do domu: Czy cieszyłam/cieszyłem się
z powrotu do domu czy nie?
 Kolacja z rodziną: Czy byłam/byłem

zainteresowana/zainteresowany historią
opowiadaną przez kogoś z rodziny? Czy
zezłościłam/zezłościłem się na coś, co powiedzieli
do mnie mama albo tata?
 Po kolacji: Czy oglądając TV albo grając w grę
wideo, czułam/czułem się
zrelaksowana/zrelaksowany, czy spięta/spięty?
 Kładzenie się spać: Czy przyjemnie czytało mi się
książkę albo czasopismo? Czy
niepokoiłam/niepokoiłem się jutrzejszym meczem
hokeja lub innego sportu? Czy miałam/miałem
trudności z zaśnięciem?

Poznawczy Gry wzmacniające uwagę

Wykorzystaj podchody, gry na orientację, układanki –
zaleca się je w pracy z uczniami mającymi trudności
w zakresie percepcji wzrokowo-przestrzennej, polegające
głównie na problemach w dostrzeganiu albo
zapamiętywaniu schematów wzrokowych. Zadania
z proponowanych gier wpływają na korekcję
i kompensację, ponieważ wymagają: odnalezienia drogi
w przestrzeni, koordynowania instrukcji na piśmie
z ruchami w przestrzeni, wyszukiwania i rozpoznawania
schematów.
Zabawa „Szymon mówi” sprzyja rozwijaniu umiejętności
takich jak:
 obserwacja (przez przyglądanie się, co robi lider
zabawy),
 uważne słuchanie, by wiedzieć, co należy robić
(np. „Szymon mówi: wznieś ręce ponad głowę”),
 kontrola impulsów (poprzez wstrzymywanie się
od wykonania polecenia, jeśli nie zostało
poprzedzone słowami „Szymon mówi”),
 naśladowanie i wykonywanie skomplikowanych
sekwencji ruchów (np. podskakiwanie na jednej
nodze, a następnie na drugiej, tak jak lider),
 optymalna regulacja emocji.
Wskazówki:
 Zachęcaj uczniów mających problemy
z przetwarzaniem słuchowym do pisania
na interesujące ich tematy. Pomocne mogą być
schematy blokowe, mapy myśli.

 Trudności w obszarze poznawczym mogą wynikać
z przyczyn fizjologicznych. Zachęć rodziców, by
zbadali wzrok i słuch dziecka; jeśli te zmysły
działają poprawnie, można również udać się
do logopedy.

Społeczny Zabawa „rozsypanka słowna”:

 Nauczyciel dzieli klasę na drużyny pięcioosobowe
i prosi każdą z nich, aby wymyśliła trzy słowa
dotyczące emocji pozytywnych i/lub
negatywnych, w oparciu o własne doświadczenie
albo to, co ostatnio widziała lub przeczytała.
 Nauczyciel zapisuje proponowane przez drużyny
słowa na tablicy w dwóch kolumnach: „emocje
pozytywne”, „emocje negatywne”.
 Kiedy na tablicy widnieje przynajmniej 10 różnych
słów, nauczyciel robi z nich rozsypankę literową
na tablicy.
 Każda drużyna ma za zadanie ułożyć z liter
na tablicy jak najwięcej nowych słów związanych
z emocjami, nie powtarzając słów wcześniej
zapisanych na tablicy.
 Wygrywa ta drużyna, której udało się ułożyć jak
najwięcej wyrazów.
Zabawa „Co czuje ta osoba?”:
 Nauczyciel wiesza na tablicy zdjęcie i prosi
uczniów o podawanie słów na określenie, co ich
zdaniem czuje osoba na zdjęciu.
 Proponowane słowa są zapisywane na tablicy tak,
by wszyscy je widzieli.
 Kilkoro uczniów opowiada krótką historyjkę
o tym, jak czuje się osoba na zdjęciu i dlaczego.
 Uczniowie odgrywają scenkę opartą
na opowieści.
Wskazówka:
Wykorzystuj wszelkiego rodzaju ćwiczenia oparte
na współpracy.

Prospołeczny  Szukaj okazji do poszerzania rozumienia empatii

przez dzieci. Przykładowo, kiedy ktoś w klasie
wygłosił sarkastyczny komentarz, porozmawiajcie
o efekcie, jaki sarkazm wywołuje u osoby, do
której jest kierowany, i u pozostałych, którzy
słyszą taką uwagę. Najczęściej skutki takiego
zachowania wpływają negatywnie na większą
grupę osób. Zgłębiajcie motywację takich
zachowań i porozmawiajcie o alternatywach.
 Literatura stwarza okazję do wprowadzenia
tematu empatii w przypadku młodszych dzieci
oraz rozwijania jego rozumienia u starszych
uczniów. Na przykład czytanie o dzieciach
w innych krajach pozwala najmłodszym uczniom
uświadomić sobie, że dzieci w tych krajach –
nawet jeśli jedzą inne potrawy, inaczej się
ubierają i mają inne zwyczaje – są do nich
podobne i ich wzajemne podobieństwo jest
większe niż różnice. Starszym uczniom literatura
umożliwia doświadczenie empatii poprzez postaci
i opowieści. Niezależnie od etapu edukacji
rozmowy o literaturze są kluczem do lepszego
rozumienia empatii.
 Pomóż uczniom lepiej rozumieć motywy i skutki
przemocy rówieśniczej w taki sposób, aby
wykroczyć poza skutki, które wywiera ona
na ofiarach, w kierunku powodów, dla których
ktoś dręczy innych. Da to okazję do zrozumienia,
że przyczyną dręczenia innych nie jest siła
dręczyciela, ale pragnienie podwyższenia jego
samooceny.
 Przygotuj wspólnie z klasą kontrakt przeciwko
przemocy, który podpisują nauczyciele
i uczniowie.
 Zadbaj o to, by starsi uczniowie byli świadomi
istnienia różnych lokalnych inicjatyw
potrzebujących wolontariuszy, np. banków
żywności. Chociaż niektórzy będą zbyt młodzi, by
brać udział w wolontariacie, zapoznanie się
z różnymi organizacjami zwiększa zrozumienie
faktu, że zdrowie społeczeństwa zależy od wkładu
jego członków w pomoc mniej
uprzywilejowanym.

Opracowanie własne na podstawie: S. Shanker, Samoregulacja w szkole. Spokój, koncentracja i
nauka, Wydawnictwo Mamania, Warszawa 2019.

Aby chciało im się chcieć – motywacja wewnętrzna ucznia
„Bez motywacji nie można zrobić nic wielkiego ani nowego. Jest ona tym, co pcha człowieka do
przodu” Harrey Custing
Jednym z najważniejszych zadań edukacji szkolnej jest kształtowanie u uczniów trwałych
i silnych motywów uczenia się jako podstawy do dalszego samokształcenia i rozwoju osobowości.
Każdy z nas w procesie podejmowania rozmaitych decyzji poddawany jest presji dwóch rodzajów
motywacji: wewnętrznej oraz zewnętrznej.
Motywacja to zespół procesów psychicznych i fizjologicznych określających podłoże ludzkich
zachowań, których celem jest ukierunkowanie jednostki na osiągnięcie określonych, istotnych dla niej
celów. Motywacja kieruje wykonywaniem pewnych czynności, tak aby prowadziły one
do zamierzonych efektów, np. zmiany warunków zewnętrznych, istotnych zmian we własnej osobie
czy też zmiany własnego położenia. Zewnętrzna motywacja narzuca nam określony porządek,
któremu musimy albo możemy się podporządkować, wewnętrzna wynika zaś na ogół z naszych
osobistych doświadczeń oraz przekonań, a także z systemu wartości, jaki reprezentujemy.
Podstawowym zadaniem nauczyciela, który zamierza skutecznie wpływać na postawy
swoich uczniów, jest umiejętne budowanie ich motywacji wewnętrznej do uczenia się i celowej
pracy nad sobą. Motywacja wewnętrzna stymuluje określoną aktywność na skutek odpowiedniego
systemu potrzeb oraz wartości reprezentowanych przez daną osobę. Oznacza wykonywanie
określonej pracy, przy bazowaniu przede wszystkim na osobistych zainteresowaniach oraz
indywidualnych potrzebach doskonalenia się i własnego rozwoju. Dzięki tego typu motywacji uczeń
odczuwa przyjemność i zadowolenie ze swojej aktywności oraz rozwija zainteresowania z nią
związane. Uczeń widzi sens pracy nad sobą i nie potrzebuje żadnych dodatkowych nagród poza
poczuciem satysfakcji z dobrze wykonanego zadania. Według Hanny Hamer, nauczycielami, którzy
wyzwalają wewnętrzną motywację u uczniów, są osoby:
 znające potrzeby każdego ucznia,
 zainteresowane rozwojem każdego ucznia,
 konsekwentne i zdecydowane w sprawach reguł, nieprzekraczalnych granic i zadań,
 nastawione demokratycznie,
 dodające odwagi,
 ciepłe emocjonalnie,
 widzące możliwości osiągnięcia sukcesu przez każdego ucznia,
 odnoszące się z szacunkiem do starań i wkładu pracy każdego ucznia.
Nauczyciel powinien organizować otoczenie tak, aby umożliwić uczniom wykorzystanie wszystkich ich
możliwości, dawać jasne instrukcje i unikać wywoływania niezdrowej rywalizacji. Istotna jest też
kwestia uprzedzeń nauczyciela, które nie powinny wpływać na ocenianie prac uczniów. Stosowanie
ocen efektywnych rozbudza u uczniów wewnętrzną motywację do pracy. Ważne jest, aby nauczyciel
uświadomił sobie, jakimi słowami czy gestami wyraża swoje uznanie dla ucznia, przez uśmiech czy
może użycie słów typu „brawo” albo „dobrze się spisałeś” – są to dla ucznia znaki, że się go wspiera,
że ma w nauczycielu oparcie.

Motywacja wewnętrzna związana jest z potrzebą samodeterminacji, poczucia, że robię coś, bo chcę,
bo mnie to interesuje i sprawia przyjemność. Aby tak było, uczeń musi dysponować odpowiednim
poziomem wiedzy i kompetencji dla zdobywania kolejnych umiejętności.
Oceny efektywne to przede wszystkim:
 oceny oparte na konkrecie,
 wykazanie przez nauczyciela autentycznego zainteresowania postępami i rozwojem ucznia,
 ustalenie kryteriów oceniania znanych i akceptowanych przez obie strony,
 nagradzanie nie tylko samych osiągnięć, lecz także wysiłku,
 dostarczanie uczniom informacji o wartości ich pracy,
 uwzględnianie podczas oceniania górnej granicy możliwości poszczególnych uczniów,
 porównywanie bieżących dokonań uczniów z wcześniejszymi,
 uwzględnianie stopnia trudności zadań dla konkretnych uczniów,
 wiązanie dobrej oceny z umiejętnościami i motywacją ucznia.
Największą motywację osiąga dziecko w wieku 6 lat przed rozpoczęciem nauki w szkole. Wtedy chce
jak najwięcej wiedzieć, ciekawe jest nowego i nieznanego. Motywacja wewnętrzna pojawia się
w I klasie szkoły ponadgimnazjalnej, wtedy uczeń zaczyna rozumieć, że uczy się dla siebie. Jednak nie
wszyscy mają równy poziom motywacji do osiągnięcia swoich celów. Ogromne znaczenie ma tutaj
sam przebieg dotychczasowego procesu edukacyjnego, czyli sam przebieg zajęć, na których
nauczyciel powinien tak poprowadzić lekcje, aby zainteresować, rozbudzić jak największą motywację
uczniów do uczenia się, do poszukiwania, gromadzenia i dzielenia się wiedzą, a w rezultacie
do osiągnięcia upragnionego celu, po którym przychodzi nagroda. Dlatego tak ważne jest, aby cel
spełniał cztery kryteria: był atrakcyjny, osiągalny, realistyczny, wyraźny.
Motywując uczniów do nauki, należy posługiwać się różnymi metodami:
metody wspierające wiarę w siebie – ucznia:
 programuj drogę do sukcesu (nieprzerwane postępy przy umiarkowanym wysiłku),
 pomagaj uczniom stawiać cele, osiągać postępy i dostrzec związek między nakładem pracy
a efektami,
 udzielaj dodatkowej pomocy uczniom zmagającym się z niepowodzeniami,
 stosuj zabiegi wychowawcze wobec uczniów z objawami syndromu porażki,
 zachęcaj uczniów osiągających słabe wyniki do podejmowania zadań o właściwym dla nich
stopniu trudności;
metody motywowania za pomocą zachęt zewnętrznych:
 chwal i nagradzaj uczniów za sprostanie kryteriom wykonywania zadania,
 chwal i nagradzaj tak, żeby uczniowie docenili wyniki uczenia się,
 kieruj uwagę uczniów na praktyczną wartość nauczanych wiadomości i umiejętności;

metody nawiązywania do wewnętrznej motywacji uczniów:
 zachęcaj do samodzielności w roli ucznia (autonomii), pozwól dokonywać wyborów,
 wybieraj czynności, które wymagają od uczniów aktywnego zachowania i natychmiast
dostarczaj informacji zwrotnej, wzbogacaj nauczanie elementami gier, stawiaj wymagania
zróżnicowanych umiejętności,
 organizuj częste prace w grupie – zaplanowane sensownie,
 dostosuj czynności dydaktyczne do zainteresowań uczniów,
 na lekcji łącz elementy praktyczne z inspirującymi poznawczo;
metody pobudzania motywacji do nauki:
 kształtuj motywację do nauki jako dyspozycję ogólną – w tym celu demonstruj własną
motywację poprzez zarówno komunikowanie właściwych oczekiwań, jak i minimalizowanie
lęku uczniów związanych z wykonaniem zadania,
 kształtuj oczekiwania uczniów w stosunku do nauki, wykazuj zapał i pasję,
 pobudzaj motywację, manipuluj składnikami sytuacji: odwołuj się do ciekawości, wywołuj
napięcie, materiał abstrakcyjny zamień w osobisty, konkretny, znajomy, staraj się
zainteresować zadaniem,
 pokaż, dlaczego jest istotny,
 koryguj postawy i zachowania uczniów zniechęconych i zrażonych, pracuj w bliskim kontakcie
z nimi, rozpoznaj, jakie mają zainteresowania i na tym pracuj, pomóż ukształtować
pozytywne postawy wobec szkoły, nauki;
uwzględnianie indywidualnych potrzeb uczniów;
podnoszenie własnych kompetencji, kwalifikacji jako motywatora, czyli pracuj nad własnym
poczuciem skuteczności, atrybutami sukcesu i porażki, poszerzając swoją wiedzę i związane z tym
umiejętności.
By rozwijać wewnętrzną motywację ucznia ( jego samodeterminację, poczucie, że robi coś, bo tego
chce), należy:
 pielęgnować wrodzoną potrzebę samorzutnego uczenia się, poznawania i badania
otaczającej rzeczywistości, czyli stwarzać jak najwięcej sytuacji umożliwiających uczniom
samodzielne poznawanie, pozwalać eksperymentować, wykorzystywać zainteresowania
uczniów,
 obudzić ciekawość dla nauki szkolnej poprzez stosowanie odpowiednich metod nauczania:
stawianie problemów do rozwiązania, zachęcanie do dyskusji, pozwalanie na własną
interpretację zagadnień,
 wyzwalać ambicję poprzez stosowanie pochwał, dostrzeganie wysiłku ucznia, wskazywanie
analogii do poczynań ludzi ważnych,
 pokazywać perspektywy dalszego kształcenia, a nawet pracy zawodowej,
 przekonać o praktycznej przydatności nauki szkolnej,

 pracować nad pozytywnym nastawieniem do nauki, która jest najbardziej naturalną funkcją
człowieka, podobnie jak spanie czy oddychanie – właściwą każdemu człowiekowi od
momentu urodzenia.
Oprócz motywacji do realizacji celów niezbędna jest także siła woli. Według psychologów to
właśnie ona nadaje motywacji nową jakość. Kiedy uczący się przejmuje odpowiedzialność za swój
proces kształcenia i stara się uniknąć pokus odciągających go od celu, istotną rolę pełni jego wola.
Człowiek zawdzięcza swojej motywacji wybór celów, ale to siła woli potrzebna jest do ich
skutecznego zrealizowania. Celem nauczyciela prowadzącego lekcje powinno być zatem wytworzenie
sytuacji, w której chęć pogłębiania wiedzy z danej dziedziny przez uczniów trwałaby jeszcze
po zakończeniu zajęć. To dzięki woli uruchamiane są procesy metapoznawcze, umożliwiające
rozwiązanie danych zadań. Uczniowie potrzebują motywacji do wykrywania większości czynności,
które nie są dla nich przyjemnością. Największej motywacji wymagają czynności, które muszą być
powtarzane wiele razy, zanim zostanie osiągnięty cel. Są to bardzo żmudne działania i bez motywacji
nie chce się ich robić.
Oprócz motywacji do realizacji celów niezbędna jest także siła woli. Według psychologów to
właśnie ona nadaje motywacji nową jakość. Kiedy uczący się przejmuje odpowiedzialność
za swój proces kształcenia i stara się uniknąć pokus odciągających go od celu, istotną rolę pełni jego
wola.
Warto zdać sobie sprawę z tego, że ogromna siła tkwi w naszym myśleniu i przyjętej przez nas
„optyce” patrzenia na świat oraz nieustannym uczeniu się. Ile razy już na sam dźwięk słowa
„nowość”, „trudność”, „zmiana” tracimy ochotę do podjęcia jakiegokolwiek działania? Przyczyna tkwi
w postrzeganiu trudności. Jeżeli trudność zaczynamy postrzegać jako zagrożenie, pojawia się w nas
poczucie lęku, a naturalną reakcją jest walka lub ucieczka. Istnieje jednak sposób, aby to samo
wydarzenie motywowało nas do podjęcia czynności:
 porażkę obracaj w korzyść – każde niepowodzenie jest cenne, ponieważ paradoksalnie
przybliża Cię do realizacji celu,
 trudność traktuj jako wyzwanie – samo spojrzenie na trudność jako wyzwanie ma w sobie
czynnik motywujący; słowo „wyzwanie” zawiera w sobie pozytywną energię niezbędną
do podjęcia kroków; to coś, czemu możemy sprostać, opierając się albo na własnych
doświadczeniach z przeszłości, albo poszukując wsparcia u innych.
Każda porażka to przyczynek do zadania sobie pytania „Co mogę poprawić?” oraz pytania „Czego się
nauczyłem?”. Jeśli spotyka nas niepowodzenie, dobrze jest odwrócić normalny odruch
niezadowolenia i zapytać, jakiego sukcesu jest to początek. Logiczne też jest, że gdyby nie porażki,
niepowodzenia – nie podejmowalibyśmy trudu rozwoju i uczenia się, nie znalibyśmy swoich braków,
które trzeba nadrobić.
Ważne, aby uczniowie mieli świadomość, że wiele decyzji, które teraz podejmują, może na zawsze
wpłynąć na ich życie. To, jak teraz traktują swoją edukację, będzie miało wpływ na jakość całego ich
życia. Jeśli wezmą sprawy w swoje ręce, w przyszłości nie pozwolą innym na decydowanie za siebie.
Poczują, że wybór należy do nich.
Bibliografia:
 Brophy J., Motywowanie uczniów do nauki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
 Fuller Ch., Jak zachęcić dziecko do nauki, Vocatio, Warszawa 2003.
 Hamer H., Klucz do efektywności nauczania, VEDA, Warszawa 1994.
 Harmin M., Duch klasy: jak motywować uczniów do nauki?, Centrum Edukacji Obywatelskiej,
Warszawa 2004.

 Kordziński J., Motywacja – tajemnica szkolnych sukcesów, Wydawnictwo Verlag Dashofer,
Warszawa 2007.